TIBBİ ÇAYLAR

    Türkiye'nin ilk ve tek Fitoterapi Merkezi olan Bezmialaem Üniversitesi Fitoterapi Merkezi Prof. Dr. Murat Kartal önderliğinde açıldı. Açılışı yakın zamanda yapılan merkez Türkiye'de Fitoerapi konusunda ilk ve tek olmasıyla dikkati çekmekte.

   Bezmialem Fitoterapi Merkezi Müdürü Prof. Dr. Murat Kartal DİYETİSYEN HABER için çok güzel bir yazı kaleme aldı. Murat Karta'lın ilk yazısının konusu TIBBİ ÇAYLAR ;

TIBBİ ÇAYLAR

Bezmialem Fitoterapi Merkezi Başkanı Prof. Dr. Murat KARTAL 

          Şifa niyetine Tıbbi Bitkileri, Bitkisel Çayları tercih edenlerin sayısı her geçen gün biraz daha artıyor. Fakat şifa kaynağı olan Tıbbi Bitkiler ve Tıbbi Çaylar uygun kalite standartlarında değilse hiçbir etki göstermez ve uzun süreli kullanıma bağlı olarak yan etkiler oluşturabilir. Tedavi veya tedaviye destek amaçlı tıbbi bitki ve tıbbi çayların kullanımının hekim ve eczacı kontrolünde olması gerekmektedir.

TIBBİ ÇAY NEDİR?

Fitoterapi'de uygulama yollarından birisi olan tibbi çaylar, tek veya birkaç drog ile hazırlanmış, koruyucu ya da tedavi edici etkiler gösteren suyla demleme(infüzyon), kaynatma(dekoksiyon) veya oda sıcaklığında bekleterek (maserasyon) hazırlanmış oral olarak kullanılan sulu preparatlardır. Kullanılmadan hemen önce hazırlanmalıdırlar.

Çay olarak kullanılagelmiş tıbbi bitki veya droglardaki etkili maddelerin önemli bir kısmı çaylara rahatlıkla geçmektedir. Hazırlanmaları kolay olduğu için, tıbbi çaylar geniş bir etki alanlarına sahiptirler. Doğadan elde ettiğimiz her türlü gıda’nın insan tüketimine kadar geçirdiği her aşama kontrol altındadır. Maalesef ki ülkemizde tıbbi çaylar siyah çay tebliğine tabi olarak piyasaya sürülmekte lakin siyah çayda yapılan işlemlerin hiç biri tıbbi çaylar için uygulanamaz kurallardır. Siyah çay toplanır toplanmaz bekletilmeden işlemleri başlar; kurutma ve fermentasyon işlemleri hep kontrol altındadır, analizleri yapılır.

Bitkiler yüzyıllardır şifa kaynağı olarak kullanılıyor ve şifa niyetine tıbbi bitkileri tercih edenlerin sayısında bir artış sözkonusu. Ancak belirtmek de fayda var; ilaç niyetine bitkisel ürünler kullanmak kesinlikle kurallar dahilinde olmalı, o ürünler uzman elinden çıkmalı. Uzman dediysek her köşe başında rastladığımız aktarlar değil kastımız, tabii ki Eczacılar. Zira tıbbi bitkiler de yanlış kullanımın faturası çok ağır olabiliyor, bitkisel kökenli demek zarar vermez, anlamına gelmiyor.

Aktarda satılan tıbbi bitkiler büyük oranda kalitesiz. Aktarlarda satılan tıbbi ve aromatik bitki; doğru bitki mi? Doğru zamanda, doğru saatte, doğru bitki kısımları toplanmış ve doğru kurutması yapılmış mı? Daha sonra istenen kalite kriterlerinden geçmiş mi? Ağır metal, pestisit ve mikotoksin limitleri analiz edilmiş mi?  Maalesef hiçbir analiz yapılmamaktadır. Ülkemizde aktarlarda satılan ve tıbbi çay olarak tüketilen bitkilerin kaynağının, türünün ve halka satış noktalarına gelene kadar geçirdiği safhaların kontrolsüz olması önemli bir sorundur. Tıbbi bitkilerin ve tıbbi çayların denetimi hususundaki sorunun çözümü için; Sağlık Bakanlığı İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu tarafından “Bitkisel Droglar ve Tıbbi Çayların standardizasyon ve kalite Tebliği”  hazırlanması acil bir gerekliliktir.

Tıbbi Çaylar hazırlanırken doğru bitki türü seçilmeli, bitkinin uygun yetiştirildiğinden emin olunmalı, bitki doğru kısımları toplanarak(drog) doğru kurutma koşullarında kurutulmalı, kurutulan drog uygun koşullarda saklanmalı ve çay hazırlanmadan önce doğru boyutta parçalanmalıdır. Uygun çay formülleri hazırlanmalı ve formüle göre hazırlanan çay uygun koşullarda paketlenerek son kullanma tarihi belirtilmeli, uygun satış koşullarında hasta doğru bilgilendirilerek hastanın tıbbi çayı doğru hazırlanması ve kullanması sağlanmalıdır.

Ayrıca bazı bitkilerin çay olarak kullanılması mümkün değildir Ör; Ginkgo biloba (Mabet ağacı) yaprakları veya Silybum marianum (Meryemana Dikeni) tohumları bitkisinden çay olarak faydalanmaya çalışılması da bizim ülkemize mahsus. Öncelikle bir bitki eğer keyif amaçlı tüketilmeyecekse ve tıbbi amaçla faydalanılacaksa çay olarak tüketilip tüketilemeyeceği, ne kadar miktarda, ne kadar süre tüketileceği ve hangi hastalıklarda kullanılabileceği tam anlamıyla bilinmelidir.

Drogların parçalanması: Yaprak ve herba droglar, mercimek tanesi büyüklüğünde parçalanmalıdır, toz edilmemelidir. Çiçek ve meyve droglar parçalanmamalıdır. Kök ya da yumru droglar ince dilimlere parçalanmalıdır, toz edilmemelidir. Dilimlenemeyenler homojenizasyon sağlamak açısından kaba parçalanmalıdır. Tohum droglar parçalanmamalı ve toz edilmemelidir. Kabuk droglar 1 cm2 büyüklüğünde kırılabilir ya da parçalanabilirler. Toz edilmemelidirler.

TIBBİ ÇAYLARIN HAZIRLANMASI

İnfüzyon (Demleme): Çiçek, yaprak ya da uçucu yağ taşıyan droglardan infüzyon yöntemi ile çay hazırlanır. Belli miktarda drog veya drog karışımı porselen ya da cam bir demlik veya çay fincanı içine konulur, üzerine kaynar su ilave edilir. Demlik ya da fincanın ağzı kapatılır ve 5-10 dk bekletilir. Daha sonra süzülerek içilir.

Dekoksiyon: Kök, kabuk, meyve ve tohumları içeren tıbbi çaylar cam kaynatma kabına konulur. Karışıma belli miktar soğuk su ilave edilir, 30 dk bekletilir ve kaynatılır, kaynama başladıktan sonra 5-10 dk kısık ateşte devam ettirilir. Daha sonra süzülerek içilir.

Maserasyon: Isı uygulamasıyla bozulan maddeler taşıyan ve yapısında müsilaj bulunan droglardan maserasyon yöntemi ile çay hazırlanır. Drog veya drog karışımı uygun bir kaba konduktan sonra üzerine oda sıcaklığında su koyulur. Oda sıcaklığında 6-8 saat bırakılır sonra süzülürek içilir.

TIBBİ ÇAY HAZIRLAMA ve KULLANIMINDA ÖNEMLİ KURALLAR

- Tıbbi bitkisel çaylarda kullanılan droglar genellikle hafif etkili olduğu için doz aşımına pek rastlanmaz ancak her bitki için önerilen miktarda kullanmaya dikkat edilmelidir. 
- Çay hazırlanacak demlik ve fincanların porselen veya cam olması, özellikle kaliteli olması önemlidir. Demlik ve fincandan gelecek bulaşanları önlemek ve sağlığımızı korumak için çok önemlidir.
- Çay hazırlanmasında kullanılacak su kullanmadan hemen önce kaynatılmalı ve özellik açısından da yumuşak kalite su olmalıdır. 
- Özellikle uçucu yağ taşıyan drogları içeren (Tıbbi Nane, Melisa, Adaçayı, Dağçayı, Ihlamur, Papatya, Lavanta, Anason, Kimyon gibi) çaylar hazırlanırken kaynatılmış su çok kısa süre bekledikten sonra demlenmeli, uçucu bileşenlerin demlenme sırasında azalmaması için ağzının kapalı olması, hazırlandıktan hemen sonra içilmesi önemlidir.
- Tıbbi Çaylar, demlendikten sonra soğumadan ılık ılık ve yudum yudum içmeye özen göstermelidir. Hazırlanan Çay asla diğer güne bırakılmamalıdır aksi halde çayın tadı ve etkisi değişir.
- Tadı hoşa gitmeyen bir çaysa (şeker hastası veya hipoglisemi durumu yoksa) şeker veya bal ile tatlandırılabilir. Suni tatlandırıcı tıbbi çaylarda kullanılmamalıdır. Çünkü çayın içindeki bitkisel drogla etkileşime girebilir. 
- Bütün veya parçalanmış droglardan oluşan Tıbbi Bitkisel çay karışımı formülde yazılan miktara göre, 1 tatlı kaşığı (yaklaşık 1-2 gram) veya 1 yemek kaşığı (3-5 gram) homojen karıştırılarak fincana alınır, üzerine 150-200 ml kaynar su eklenir ağzı kapatılarak 5-10 dakika beklenir ve süzülerek kullanılır.
- Poşet çaylar; bir poşet 1 fincan sıcak-kaynar su içerisine daldırılır ve fincanın ağzı kapatılarak 5-10 dakika beklenir.
- Tıbbi Bitkisel Çay hazırlamak için kullanılan bütün veya parçalanmış droglar sıkı kapalı kaplarda, oda sıcaklığında nem içermeyen yerlerde, güneş ışınlarından korunarak, tercihen karanlık yerlerde saklanmalıdırlar. Açıkta satılan ve saklanmış droglar kullanılmamalıdır. Çünkü açıkta saklama etken maddelerin kaybolmasına sebep olmaktadır.
- Uygun olmayan işleme ve saklama koşullarında bitkilerde enzimatik değişimler sonucu, etkili maddenin etkisiz hale dönüşümü söz konusu olabilir. Saklandığı ortamdaki nem ve sıcaklığın yanı sıra saklama süresi de bitkinin etkinliğinde önemlidir. Evde bulunan tıbbi ve aromatik bitkiler en fazla 1 sene saklanmalı hersene stokları yenilemelidir.

Uygun koşullarda paketlenmiş tıbbi bitkileri ve tıbbi çayları eczaneden satın almaya özen gösterin. Tıbbi çayınızı nasıl tüketeceğinizden emin olamıyorsanız mutlaka eczacınıza danışınız. Kalitesiz, standartlara uymayan ya da zehirli maddeler içeren çaylardan korunmanın en güvenli yolu bu olacaktır.